ODPOWIEDZIALNOŚĆ jest efektem współpracy CENTRALI, Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, Salam.Lab oraz Teatru Powszechnego w Warszawie. Michał Zadara pracował nad scenariuszem we współpracy z osobami ze środowisk: akademickiego, prawniczego oraz teatralnego. Analizę prawną konsultowali Jacek Dubois, Rafał Kozerski, Mikołaj Pietrzak, Marta Górczyńska i Maciej Nowicki.

Spektakl będzie prezentowany od 26 do 30 czerwca 2022 roku w Teatrze Powszechnym im. Zygmunta Hübnera w Warszawie.

Występują: Maja Ostaszewska, Barbara Wysocka, Piotr Głowacki i Mateusz Janicki.

Reżyseruje Michał Zadara, zdjęcia wykonał Karol Grygoruk.

Tragedia jest tu O spektaklu Odpowiedzialność

Na scenie trójka aktorów opowiada historie podobne do tych, które od zawsze opowiadamy w teatrze. Historie o sprawiedliwości, o walce racji z racją, o wojnie, o władzy, o bohaterstwie i o śmierci. Tyle, że aktorzy nie przeistaczają się w fikcyjne postaci i nie mówią ani o Danii, ani o Atenach. Opowiadają o tym, co dzieje się teraz, co dzieje się w naszym państwie, w tym roku.

Odpowiedzialność jest historią kryzysu uchodźczego na białoruskiej granicy. Wielu z nas, obywateli, zna fakty o śmierci, o głodzie, o brutalności i bezradności, ale nie umiemy ułożyć z nich spójnej historii. Gdy ktoś pyta, dlaczego państwo było w stanie przyjąć 2,5 miliona uchodźców na ukraińskiej granicy, ale nie kilkanaście tysięcy na granicy białoruskiej — nie umiemy odpowiedzieć.

Odpowiedzialność opowiada historię jednej z ofiar - Issy Jerjosa, uciekającego ze zniszczonej wojną Syrii, szukającego lepszej przyszłości w Europie. Oczekiwał tego, czego Syria nie gwarantowała: pokoju, praworządności i poszanowania praw człowieka, możliwości pracy i poukładania życia. Zastał w Polsce ekstremalnie zmilitaryzowaną strefę stanu wyjątkowego, gdzie uzbrojeni żołnierze wyszukują bezbronnych ludzi w lesie i nie zadając pytań, zmuszają ich do powrotnego przekroczenia granicy z Białorusią. Issa Jerjos umarł po polskiej stronie granicy, w strefie stanu wyjątkowego. Ukrywał się przed funkcjonariuszami państwa, w którego konstytucji czytamy, że poszanowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi ma za swoją niewzruszoną podstawę.

Odpowiedzialność opowiada o tym, jak powstała strefa stanu wyjątkowego, kto ją utrzymuje i jakie prawa mogły zostać naruszone i czy ktokolwiek będzie mógł w przyszłości odpowiedzieć za te naruszenia przed sądem.

Imię Issa to po polsku Jezus. Odpowiedzialność opowiada pasję Issy/Jezusa, historię ostatnich dni przed jego śmiercią, oraz stawia pytanie o odpowiedzialność, jaką ponoszą politycy - ci, którzy podejmują decyzje i ci, którzy umywają ręce.

Odpowiedzialność opowiada, co wydarzyło się w Polsce w tym roku. 

Teatr wobec kryzysu konstytucji i praw człowieka w Polsce rozmawiają Maja Ostaszewska, aktorka; Maciej Nowicki, prezes zarządu Helsińskiej Fundacji Praw

Człowieka; Michał Zadara, reżyser

Michał Zadara: Jak byście najprościej określili to, co nazywamy „sytuacją na granicy białoruskiej”.

Maja Ostaszewska: To sytuacja ludzi, którzy zostali przez splot wielkiej i małej polityki wpędzeni w sytuację bez wyjścia, zagrażającą ich życiu, w której odmawia się im systemowej, instytucjonalnej pomocy. To sytuacja absolutnie tragiczna, z nagminnym łamaniem praw człowieka. Ludzie ci mogą liczyć tylko na pomoc osób prywatnych i organizacji pozarządowych.

Maciej Nowicki: Zwróciłbym jeszcze uwagę na wytworzoną przez instytucje państwa straszną przestrzeń - niekonstytucyjną dziurę prawną. Na określonym obszarze Rzeczypospolitej, wobec ludzi, którzy nie są polskimi obywatelami, de facto nie obowiązują prawa człowieka - a przecież prawa człowieka są jedną z podstawowych racji istnienia Rzeczypospolitej, o tym mówi i Preambuła i artykuł 5 naszej Konstytucji.

Michał Zadara: Podczas kryzysu konstytucyjnego trwającego od roku 2015, po raz pierwszy został zakwestionowany praworządny sposób czytania konstytucji i prawa. Nagle stało się niejasne, kto za co odpowiada. Jedną z konsekwencji jest sytuacja na granicy: osoby umierające z głodu, zimna i wycieńczenia oraz służby, które działają w sposób chaotyczny, poza procedurami. Na części terytorium kraju zawieszone zostały zasady demokracji. Kryzys na granicy to kryzys całego państwa.

Podkreślam: gdyby istniał normalnie funkcjonujący Trybunał Konstytucyjny, ta sytuacja nie miałaby miejsca, ponieważ stan wyjątkowy nie mógłby już być przedłużany, a ustawy rzekomo umożliwiające służbom wyrzucanie ludzi z państwa zostałyby uznane za niekonstytucyjne.

Maciej Nowicki: Mnie interesuje dlaczego uznałeś, że to jest temat dla teatru?

Michał Zadara: Teatr od zawsze zajmuje się konsekwencjami polityki dla człowieka. Tragedia urodziła się 2500 lat temu i ciągle do niej wracamy, ponieważ opowiada o niepokojącym obszarze między życiem a śmiercią. Podstawową formułą tragedii jest ta sytuacja: bohaterki i bohaterowie jeszcze żyją, a za chwilę już żyć nie będą. To jest historia Hamleta, Ifigenii, Medei, Agamemnona i Lady Makbet - i to jest historia kilku setek ludzi na naszej granicy. Tragedia jest tą opowieścią o śmierci, której potrzebujemy, by zrozumieć nasz los i może nawet trochę go zmienić.

Maja Ostaszewska: Dzieje się coś szczególnego, kiedy opowiadamy taką klasyczną, tragiczną narrację, ale jest to historia o nas. Nie o państwie duńskim, nie o Tebach za rządów Klitajmestry, tylko o państwie polskim, o ofiarach, bohaterach i bohaterkach, o śmierci i o szansach na przetrwanie. Rozumiemy, że na te tragedie możemy wpłynąć, bo jest to państwo wszystkich obywateli, a nie tylko rządzących. To od nas zależy czy i jak włączymy się w pomoc. A nawet jeśli nie jesteśmy w stanie całkowicie zmienić tej rzeczywistości, to teatr jest tym narzędziem, które nam uświadamia, w czym uczestniczymy. Poza oczywistą koniecznością pomocy bezpośredniej, szalenie ważna jest też przestrzeń mentalna - i to wielka przestrzeń dla sztuki. Maciej Nowicki: Czy to nie jest powrót do sytuacji greckiej tragedii, kiedy to obywatele siedzieli na widowni i oglądali historie o sobie, o swojej przeszłości, o swoich bohaterach i o tym jak działa i jaki jest sens ich ustroju politycznego? Dokładnie taka sytuacja miała miejsce na pokazach „Orestei” w 458 roku p.n.e.

Michał Zadara: Scenariusz powstał na zajęciach uniwersyteckich, gdzie z grupą studentek i studentów zajmowaliśmy się właśnie tragedią grecką, potem tragedią Słowackiego, a obecnie współczesnością. Więc dla mnie ciągłość między grecką tragedią a „Odpowiedzialnością” jest zasadnicza. Ale mnie interesuje, dlaczego ktoś tak poważny jak ty, prezes Fundacji Helsińskiej, uważa, że coś tak ulotnego jak sztuka, a tym bardziej niezależna sztuka teatralna, a nie film wielkonakładowy, jest warte zaangażowania tak zacnej fundacji?

Maciej Nowicki: Bo to jest rewelacyjny pomysł. Żywy teatr jest miejscem, gdzie stawia się nam przed oczy naszą własną tragedię, a z tragedią właśnie mamy do czynienia. Co więcej, „Odpowiedzialność” wymyśliłeś trochę jako sąd, a czas sądu to jest właśnie taki czas, w którym ujawnia się prawda tragedii. Nasza tragedia polega na tym, że to będzie teatr aż do bólu dokumentalny, ale trochę też i na tym, że to będzie sąd jedynie w teatrze. Może podarować nam wielką moc sztuki, ale i wstrząsnąć nami całą jej niemocą.

Maja Ostaszewska: Jako wolontariuszka, aktywistka byłam na granicy, szłam przez te lasy, starałam się pomóc ludziom walczącym w nich o życie. To jest praca niezbędna, ale tak jak mówiłam, ważny jest jeszcze jeden element - trzeba zrozumieć. Opowiedzieć tę historię, nie dać jej przepaść. Uprzedzenia, wykluczenia biorą się z niewiedzy. Musimy pomagać osobom w kryzysie uchodźczym, to oczywiście podstawa, to nasz obowiązek, ale ważne jest żebyśmy wiedzieli, co przeżyliśmy. My, ratujący, pasywni czy też wspierający obserwatorzy. To kształtuje nas jako społeczeństwo, wspólnotę.

Ta opowieść jest naszym świadectwem, naszą Oresteją. Tym właśnie jest „Odpowiedzialność”. 

INFORMACJE O TWÓRCACH:

MAJA OSTASZEWSKA

Aktorka teatralna i filmowa, wielokrotnie nagradzana podczas najważniejszych polskich festiwali filmowych, laureatka m.in. Orłów za pierwszoplanowe role kobiece w filmach „Jack Strong” i „Body/ Ciało”. Dwukrotnie nagrodzona za pierwszoplanowe role na FPFF w Gdyni. Laureatka Paszportu „Polityki”, Nagrody im. Aleksandra Zelwerowicza, Telekamery i wielu innych zarówno w dziedzinie filmu, jak i teatru. Członkini polskiej i europejskiej akademii filmowej. Studia na Wydziale Aktorskimkrakowskiej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej ukończyła w 1996 roku, ale już trzy lata wcześniej zadebiutowała rolą w filmie „Lista Schindlera” Stevena Spielberga, a także w spektaklu Krystiana Lupy „Lunatycy” w Narodowym Starym Teatrze. Na swoim koncie ma role w filmach takich jak: „Katyń”, „Przystań”, „Patrzę na ciebie Marysiu”, „Prymas trzy lata z tysiąca”, „W imię”, „Jack Strong”, „Body/Ciało”, „Pitbul nowe porządki”, „(Nie)znajomi”, „Śniegu już nigdy nie będzie”, „Magnezja”, „Teściowie” oraz serialach: „Czas honoru”, „Przepis na życie”, „Diagnoza”, „Klangor”. Grała na deskach Starego Teatru w Krakowie, Teatru Dramatycznego w Warszawie, Teatru Narodowego, TR Warszawa, Och-Teatru. Współpracowała m.in. z Krystianem Lupą, Andrzejem Wajdą, Jerzym Grzegorzewskim, Grzegorzem Jarzyną, Małgorzatą Szumowską. Od 2008 w zespole Nowego Teatru w Warszawie, gdzie współtworzy zespół Krzysztofa Warlikowskiego. Od lat zaangażowana także w działania na rzecz: humanitarnego traktowania zwierząt, ekologii, a także Praw Człowieka. Za swoją działalność aktywistyczną nagrodzona między innymi Okularami Równości oraz Nagrodą im. Teresy Torańskiej.

Od początku kryzysu humanitarnego na granicy polsko/białoruskiej zaangażowana w pomoc osobom uchodźczym. Wolontariuszka Grupy Granica. Za swoje działania pomocowe i medialne nagrodzona wyróżnieniem „Super Bohaterka” Wysokich Obcasów 2021.

BARBARA WYSOCKA

Aktorka i reżyserka. Absolwentka Wydziałów Aktorskiego i Reżyserii Dramatu PWST w Krakowie. W latach 2004-2014 związana ze Starym Teatrem w Krakowie, obecnie w zespole aktorskim Teatru Powszechnego w Warszawie. Wielokrotnie nagradzana za swoje role i spektakle (Judyta w „Księdzu Marku”, Agnieszka w „8 Dniu Tygodnia”, Kassandra w „Odprawie posłów greckich”, Aleksandra Billewiczówna w „Trylogii”, Idalia w „Fantazym”, Lilla w „Lilli Wenedzie”, „Szapocznikow. Stan nieważkości”, Chopin bez fortepianu”, „Bieguni”). Współpracowała z Maxim Gorki Theater oraz Schaubühne am Lehniner Platz w Berlinie. Reżyserowała m.in. w Monachium, Berlinie, Wiedniu, Warszawie, Krakowie, Barcelonie oraz dla Bregenzer Festspiele. W roku akademickim 2019/20 wykładała na Wydziale Teatru Swarthmore College w Filadelfii, USA. Nagrodzona m.in. Paszportem „Polityki” za rok 2009 oraz Złotym Yorickiem (2016). Współtworzy CENTRALĘ.

PIOTR GŁOWACKI

Aktor, absolwent Wydziału Aktorskiego w PWST w Krakowie. Studiował prawo na UMK i uczył się w olsztyńskim Studium Aktorskim przy Teatrze im. Jaracza oraz w warszawskiej Akademii Teatralnej. W latach 2006-2008 występował na deskach TR Warszawa. Od 2008 roku do 2010 był aktorem Starego Teatru w Krakowie. W 2005 zadebiutował przed kamerami rolą w serialu „Rozdroże Cafe”, a już niecały rok później otrzymał nagrodę Jantara na festiwalu Młodzi i Film za rolę Michała w „Odzie do radości”. Zagrał w filmach: „80 milionów”, „Dziewczyna z szafy”, „Bitwie warszawskiej”, „Sali samobójców” czy „Drogówce”. Za rolę w filmie „Bogowie” został nagrodzony statuetką Orła w kategorii „Najlepsza drugoplanowa rola męska”. W 2015 roku zagrał, między innymi, w filmach: „Ziarno prawdy”, „Disco polo”, „Karbala”, „Anatomia zła” i „11 minut”. Od 2017 roku wcielał się w rolę neurochirurga – doktora Artura Barta w serialu „Na dobre i na złe”. Innymi znanymi produkcjami telewizyjnymi z udziałem aktora są: „Druga szansa”, „Chyłka”, „W głębi lasu” i „Mały zgon”. Od 2020 roku gra w serialu „Nieobecni”, gdzie wciela się w rolę podkomisarza Filipa Zachary, cierpiącego na zespół Aspergera.

MATEUSZ JANICKI

Absolwent krakowskiej PWST (2006). W 2004 roku zadebiutował w „Mistrzu i Małgorzacie” Bułhakowa w reż. Krystiana Lupy na scenie krakowskiego Teatru Starego. Od lat związany z Łaźnią Nową. W latach 2011–16 aktor Teatru Nowego w Łodzi. Od 2019 roku w zespole Teatru im. Juliusza Słowackiego w Krakowie. Na małym ekranie pojawia się od 2004 roku. Zagrał m.in. w serialach: „Czas honoru”, „Singielka”, „Drogi Wolności”, „Na dobre i na złe”. Można go również zobaczyć w produkcjach filmowych m.in „Lejdis” Andrzeja Saramonowicza”, „”Supermarket” Macieja Żaka, „Karuzeli” Roberta Wichrowskiego, „Powidokach” Andrzeja Wajdy, w filmie „Zabawa, zabawa” Kingi Dębskiej (2018) i Teatru Telewizji. Współzałożyciel i członek krakowskiej grupy Impro Krk. Pedagog współpracujący z Warsztatami Aktorskimi Doroty Zięciowskiej. Absolwent stosunków międzynarodowych Wyższej Szkoły Europejskiej im. Józefa Tischnera. Instruktor narciarski związany z krakowskim klubem Yeti.

MICHAŁ ZADARA

Reżyser operowy i teatralny, urodził się w 1976 roku w Warszawie. Jest pierwszym reżyserem, którym wystawił w całości „Dziady” Adama Mickiewicza. Jego nowatorskie inscenizacje polskiej oraz europejskiej klasyki są grane w teatrach w Polsce, Niemczech i Austrii i były pokazywane w Izraelu, Ameryce, Rosji, Chinach. Równolegle pracuje z CENTRALĄ, tworząc innowacyjne projekty artystyczne. Studiował teatr i politykę w Swarthmore College w Filadelfii, oceanografię w Woods Hole i reżyserię w Krakowie. Laureat Paszportu „Polityki” za rok 2007, gitarzysta “All Stars Dansing Band”. Jego teksty o współczesnej kulturze i polityce publikuje www.krytykapolityczna.pl. W roku akademickim 2019/20 wykładał Tragedię Grecką na wydziałach filologii klasycznej i teatru w Swarthmore College, od roku 2021 wykłada na wydziale Artes Liberales Uniwersytetu Warszawskiego. Jego książkę „Sprawiedliwość” o prawie, historii i teatrze wydało żywosłowie w roku 2022.

KAROL GRYGORUK

Fotograf dokumentalny. Absolwent Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych UW oraz doktorant w Instytucie Twórczej Fotografii w Opavie. Wykładowca na Akademii Sztuki w Szczecinie. Współtwórca agencji RATS. W projektach dokumentalnych i pracy naukowej skupia się na tematyce społecznego wykluczenia, fotografii zaangażowanej, etyce oraz wpływie nowych mediów na kulturę wizualną. Mieszka i pracuje między Warszawą i Bliskim Wschodem.

CENTRALA

CENTRALA tworzy spektakle, filmy i książki - aktualne i nowatorskie, wykraczające poza normy pod względem treści, estetyki oraz relacji produkcji. CENTRALA ma misję publiczną. Dzieła CENTRALI zapraszają widzów do nowych przestrzeni artystycznych i myślowych. CENTRALA współpracuje z instytucjami publicznymi i prywatnymi, znajdując sposoby, by elastycznie wykorzystać zasoby różnych podmiotów w procesie tworzenia sztuki. Partnerami CENTRALI są: Muzeum Sztuki Nowoczesnej, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Nowy Teatr w Warszawie, Muzeum Historii Żydów Polskich, Swarthmore College w Philadelphii, Teatr Polski we Wrocławiu, Sinfonietta Cracovia, Emerson College w Bostonie, Muzeum Powstania Warszawskiego, Teatr Nowy w Łodzi, Teatry Studio i Powszechny w Warszawie, „Zachęta” Narodowa Galeria Sztuki, wydział Artes Liberales Uniwersytetu Warszawskiego. CENTRALA wymyśla nie tylko nowe obrazy, dźwięki i myśli, ale też nowe procesy instytucjonalne i ekonomiczne. Tworząc nową sztukę, stwarza nowy typ instytucji - elastyczny, nieobciążony biurokracją. CENTRALA jest przejrzysta i niezależna. CENTRALA pragnie naruszać hierarchie, tworzyć nowe pojęcia, wzbudzać niepokój i dawać przyjemność. CENTRALA produkuje spektakle ambitne a zarazem popularne; demokratyczne a jednocześnie krytyczne. Od roku 2013 CENTRALA wyprodukowała 10 spektakli, 7 filmów krótkometrażowych, wystawę fotografii oraz książkę.

SALAM LAB

Salam Lab to przestrzeń, w której oddajemy głos tym, którzy go nie mają, budujemy mosty między różnymi społecznościami, rzetelnie informujemy o innych kulturach i wspieramy osoby z doświadczeniem uchodźstwa. Od sierpnia 2021 współtworzymy Grupę Granica i prowadzimy działania pomocowe na pograniczu polsko-białoruskim. Od 24 lutego 2022 aktywnie wspieramy osoby ewakuowane z Ukrainy, prowadząc punkt pomocy przy ul. Radziwiłłowskiej 3 w Krakowie. Dotychczas z naszej pomocy skorzystało ok. 20 tysięcy osób.

Działamy na rzecz edukacji globalnej w szkołach i mediach społecznościowych. Wiemy, że wszechobecne dziś czarno-białe schematy myślenia o zjawiskach migracji na świecie, prowadzą do wzrostu przemocy i nienawiści. Naszym celem jest rozbijanie tych schematów i kształtowanie umiejętności krytycznego myślenia.

Możecie nas śledzić na naszym FB i IG (@SalamLabPL) oraz na stronie www.SalamLab.pl

HELSIŃSKA FUNDACJA PRAW CZŁOWIEKA

Jesteśmy organizacją utworzoną w 1989 roku przez członków Komitetu Helsińskiego w Polsce.

Helsińska Fundacja Praw Człowieka to jedna z największych i najstarszych europejskich organizacji pozarządowych zajmujących się prawami człowieka. Misją HFPC jest obrona praw człowieka, praworządności i demokracji w kraju i za granicą. Pracujemy przede wszystkim w Polsce, w Europie Środkowej i Wschodniej, w Azji Centralnej i w regionie Kaukazu. Prowadzimy działania prawne, badawcze, monitoringowe, rzecznicze i edukacyjne, a także organizujemy jeden z największych na świecie festiwali filmów o prawach człowieka - WATCH DOCS.

TEATR POWSZECHNY

Jeden z najważniejszych teatrów repertuarowych w Polsce, w ostatnich sezonach konsekwentnie rozwijajacy język teatru politycznego, w ktorych instytucja staje się przestrzenią uwidocznienia i przepracowania ukrytych konfliktów społecznych. Ważnym elementem linii programowej teatru był projekt Michała Zadary „Sprawiedliwość” z 2018 roku, skupiający się na możliwości uznania wypędzeń Żydów z Polski w 1968 roku za zbrodnię przeciwko ludzkości i przypisania konkretnej odpowiedzialności karnej.